شرح فصوص الحکم – خواجه محمد پارسا

امتیازات شرح پارسا بر سایر شروح فصوص الحکم
1. پارسا، اساس شرح خود را بر شرح شارح نخستین قرار داده است و با احاطه کاملی که بر افکار ابن عربی داشته، شروح معتبر این کتاب را نیز زیر نظر داشته است.
2. خواجه پارسا علاوه بر شروح فصوص، به کتب شیخ اکبر آشنا بوده و در مواردی که شیخ در فصوص به کتاب فتوحات مکی اشاره می کند، شارح با ذکر باب و فصل مطلب مورد نظر، جوینده را به اصل کتاب راهنمایی می کند و خلاصه بحث را در جملاتی کم حجم و پرمعنا بیان می کند.
3. خواجه پارسا، در شرح خود، نه تنها به شرح مصطلحات قوم توجهی عمیق دارد؛ بلکه به شرح معضلات متن فصوص و عقاید ابن عربی نیز توجه خاصی دارد.

کتاب فُصوص یا فُصوص‌الحِکَم اثر شیخ اکبر ابن عربی از کتب مشهور تصوف و عرفان نظری است. فُصوص جمع واژه «فَص» به معنای نگین است و فصوص‌الحکم نگین‌های حکمت معنا می‌دهد.

این اثر با وجود حجم اندکش، مهم‌ترین اثر ابن عربی است که در اواخر عمرش به رشته تحریر درآمده است. این کتاب ۲۷ فص دارد و هر فص به منزله یک فصل است. هر فص مشتمل بر حکمت‌هایی است که به یکی از پیامبران نسبت داده شده است. البته، مقصود ابن عربی از این پیامبران نمونه نوعی است و از مقامات و ویژگی‌های کلی چنین افرادی در گذشته و آینده بحث می‌کند و هدف او بررسی تاریخی افرادی معین به صورت خاص نیست. وی در مقدمه این کتاب تصریح کرده است که آنچه در این کتاب نگاشته است همان چیزی است که پیامبر اسلام وی را به نگارش آن امر کرده است و فصوص الحکم را در رؤیا به ابن عربی داده است و وی را مأمور کرده است که آن را به اهلش ارائه کند.

این اثر در باب اسرار الهیه تکلّم نموده و از اعاظم کتاب متصوفه و مسلمین است، در اسرار انبیاء و رسل مبیّنه و حقایق ثلاثهٔ وجودیه: خدا، هستی و انسان. و علاقه انسان با هستی و با خالق هستی. فصوص حکمت الهیه در کلمت آدم، شیث، نوح، ادریس،ابراهیم، اسحاق، اسمعیل، یعقوب، یوسف و هود و هفده پیامبر دیگر؛ و در آن از احدیت گفته است؛ و حکمت آن که خود احدیت ذاتی است، احدیت الهی است، و احدیت ربوبی.

شروح کتاب

به خاطر اهمیت و ارزش والای آن تا کنون بیش از صد و ده شرح مختلف، به زبان‌های گوناگون، بر فصوص‌الحکم نوشته شده است. از جملهٔ مهم‌ترین این شروح عبارت است از:

• شرح جندی: این کتاب اولین شرح فصوص‌الحکم به‌حساب آمده، و اثر مؤیدالدین جندی است. وی در سال ۷۰۰ هجری درگذشته است.
• شرح کاشانی: این شرح را عبدالرزاق کاشانی (وفات: ۷۳۵) اندک زمانی پس از شرح جندی نگاشته و نسبت به اولی دارای بحث‌های کوتاه تری بوده و معانی کلمات مورد توضیح زیادتری قرار گرفته است.
• شرح قیصری
• شرح بابارکنا
• شرح خواجه پارسا
• شرح جامی
• شرح نابلسی

نخستین شرح را بر فصوص به پارسی رکنای شیرازی نوشت، او از شاگردان داود قیصری بود. نخستین ردیه بر فصوص به قلم محمد بن عمر دمشقی بود و نخستین کتاب در نقض فصوص به قلم عمادالدین احمد بن ابراهیم واسطی حنبلی.

ابن تیمیه حرّانی نیز ردیه بر فصوص الحکم نوشت؛ و در ایران نیز علاء الدوله سمنانی بر آن ردیه نگاشت؛ به دلیل آنچه ایشان می‌گفتند کفر است؛ مثل آنچه ابن عربی نوشته بود العبد ربّ و الرب عبد.

ترجمه‌ها

ترجمه انگلیسی این کتاب با نام The Seals of Wisdom منتشر شده است. ترجمه فارسی فصوص الحکم:

• ترجمه فصوص الحکم محمد خواجوی، نشر مولی
• ترجمه ۱۰ فص از ۲۷ فص فصوص الحکم، محمدعلی و صمد موحد، نشر کارنامه
• ترجمه فصوص الحکم (ترجمه تحقیقی)، علی شالچیان ناظر، انتشارات الهام.
  

  ---

محمّد بن علی بن محمّد بن احمد بن عبدالله بن حاتم طائی معروف به محیی‌الدین ابن عربی و شیخ اکبر عارف مسلمان عرب اندلسی است. وی در سال ۵۶۰ ه. ق. در شهر مرسیه در جنوب شرقی اندلس به دنیا آمد. پدرش علی بن محمد از عالمان فقه و حدیث و تصوف بود و جدش نیز یکی از قضات اندلسی بود. ابن عربی در ۲۲ ربیع‌الثانی ۶۳۸ هجری قمری مطابق با ۱۰ نوامبر ۱۲۴۰ میلادی در دمشق در سن ۷۸ سالگی درگذشت.

عقاید

ورود رسمی ابن عربی به تصوف در سنّ ۲۱ سالگی یعنی در سال ۵۸۰ (ه. ق) روی‌داد، ولی او به‌زودی و در زمانی اندک بلندآوازه گردید، و مشایخ زمانش به دیدار او شتاب نمودند. محیی‌الدّین آثاری گران‌سنگ و پرارزش در شاخه‌های مختلف حکمت و علم پدیدآورد، تصوف را به نوعی فلسفه تبدیل کرد، و در نوشته‌هایش عقاید و باورهای بسیاری از مکاتب را تبیین و تفسیر نمود (ص-ص ۵۱–۵۵ مفاتیح‌الاعجاز فی شرح گلشن راز) اما نباید از این نکته غفلت شود که ابن عربی را نمی‌توان یکی از صوفیان شمرد. او در مواردی برخی دیدگاه‌های صوفیه را تأیید می‌کند و در موارد متعددی بر دیدگاه‌های آن‌ها انتقاد دارد. (رجوع کنید به ترجمه فصوص الحکم، علی شالچیان ناظر، چاپ اول، نشر الهام، ص ۱۹۲)

مهمترین کتاب وی «فصوص الحکم» است. این کتاب بر مبنای خواب مبشرین است. او می‌گوید من در دمشق بودم.

علیرغم آنکه فقها تضادهای (صوری یا واقعی) میان عقاید بیان شده در کتب وی با فقه شیعه یا سنی ارائه کرده‌اند، سید علی قاضی وی را شیعه دانسته و گفته‌است: محیی‌الدّین از کاملین است، و در «فتوحات» او شواهد و ادلّه‌ای فراوان است که او شیعه بوده‌است؛ و مطالبی که مناقض با اصول مسلّمهٔ اهل سنّت است بسیار است کسی در معارف عرفانی بالاتر از او نیامده و نخواهد آمد.

البته این که او را شیعه بدانیم هم کاری بس دشوار است زیرا او معتقد است خلفای سه‌گانه از اولیاءالله و از کملین آنها بوده‌اند. او برای آنها مقاماتی را قائل می‌شود که حتی اهل سنت هم به آن معتقد نیستند!

محیی‌الدّین کتاب «فتوحات» را در مکّهٔ مکرّمه نوشت، و سپس تمام اوراق آن را بر روی سقف کعبه پهن کرد و گذاشت یک سال بماند تا بواسطهٔ باریدن باران، مطالب باطله‌ای اگر در آن است شسته شود و محو گردد، و حقّ از باطل مشخّص شود. پس از یک سال باریدن بارانهای پیاپی و متناوب، وقتیکه اوراق گسترده را جمع نمود مشاهده کرد که حتّی یک کلمه هم از آن شسته نشد.

به گفته دکتر جهانگیری نویسنده کتاب «این عربی عالم بزرگ اسلامی» عرفان اسلامی پیش از وی بیشتر عرفان عملی و نوعی زهد و بی اعتنایی به زندگانی دنیا وی بود. اما عرفان ابن عربی عرفان نظری و عرفان حب و به اصطلاح عشق است. او به راستی بنیان‌گذار عرفان نظری در اسلام است و اصل الاصول عرفانش عشق و وحدت وجود است. یعنی که مدارهستی بخش و حقیقت هستی حق تعالی است و جز او حقیقتی و وجودی نیست «لیس فی الدار غیره دیار». البته رگه‌هایی از وحدت وجود در آثار عارفان پیش از وی همچون ابوسعید ابی الخیر و حلاج و دیگران دیده می‌شود ولی آنها اکثراً وحدت شهودی بودند نه وحدت وجودی. عارف وحدت شهودی در نهایت مسیرش به جایی می‌رسد، که جز خدا چیزی نمی‌بیند. «رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند» ولی نهایت نظر و سپهر عارف وحدت وجودی این است که جز خدا اصلاً وجودی و موجودی نیست. «لاموجود الاالله».

در نگاه دیگران

• ملاصدرا:

منشا دیگر تحول دینی در جهان اسلام به حتم عارف کبیر ابن عربی است، که واضع عرفان نظری در جهان اسلام است که به عقیده حقیر [ملاصدرا] اگر باعث رنجش اهل فلسفه نشود مقامی عظیم تر از بوعلی و فارابی دارد.

• سید علی قاضی:

از میان عرفا و واصلان کوی حقیقت، محیی الدین بن عربی در معرفت نفس و شهود باطنی فردی بی نظیر بود. بعد از مقام عصمت و امامت در میان رعیت احدی در معارف عرفانی و حقایق نفسانی در حد محیی الدین عربی نیست و کسی به او نمی‌رسد.

• علامه طباطباییصاحب تفسیر المیزان:

در اسلام هیچ‌کس نتوانسته است یک سطر مانند محیی الدین [ابن عربی] بیاورد. ابن عربی بسیار به تشیع نزدیک بود.

• حسن‌زاده آملی:

فصوص و فتوحات [کتب ابن عربی] را باید از کرامات خاص به او [ابن عربی] دانست: ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاء (این نعمت خداست که به هر که خواهد ارزانیش می‌دارد).

• جوادی آملی:

محیی الدین [ابن عربی] در بین معاریف اهل عرفان بی همتا و در عمودین زمان خویش (از گذشته تا کنون) بی نظیر می‌باشد. بسیاری از مبانی حکمت متعالیه وامدار عرفانی است که ابن عربی پایه‌گذار نامدار آن می‌باشد. بررسی مسایل اسلامی در مکتب ابن عربی نشان می‌دهد که هیچ‌کدام آنها بر مبنای اهل تسنن مطرح نشده، بلکه بر مبنای دقیق امامیه[شیعه] پایه‌گذاری شده است.

• مرتضی مطهری:

مظهر و نماینده کامل عرفان اسلامی، که عرفان را به صورت یک علم مضبوط درآورد و پس از او هر کس آمده تحت تأثیر شدید او بوده است، محیی الدین ابن عربی است.

آثار ابن عربی

مقالهٔ اصلی: آثار ابن عربی

ابن عربی را نویسنده‌ای پرکار ذکر کرده‌اند که آثار زیادی را از خود برجای نهاده‌است. مهمترین آنها بدین قرارند:

• فتوحات مکیه
• فصوص‌الحکم
• دیوان ابن عربی
• ترجمان‌الاشواق و شرح آن

ترجمه فصوص الحکم

• محمد خواجوی، نشر مولی
• محمد علی موحّد و صمد موحّد، (فقط ترجمه ۱۰ فص از ۲۷ فص) نشر کارنامه
• علی شالچیان ناظر، ترجمه تحقیقی فصوص الحکم، انتشارات الهام.